یک اسباب بازی تنها اسبابِ بازی نیست.

اسباب بازی نیاز واقعی کودکان است. کودکان از هر وسیله ای استفاده می کننداز انگشتان عصای پدر بزرگ گرفته تاریش پدر و انگشتان مادر. آنها برای بازی کردن نیاز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرایطی که باشند، آن را برای خود فراهم می کنند.

اما ما باید بدانیم همانطور که در شعار پژوهشگاه چه بازی بارها اشاره شده، یک اسباب بازی فقط اسباب بازی نیست. هنگامی که از اسبابْ بازی سخن می گوییم منظور تولیدات صنعتگران و کارخانه هاست که اسباب بازی هایی مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدم آهنی، انواع لگوها، پازل ها و … را می سازند ولی اسبابِ بازی وسایلی هستند که بدین منظور ساخته نشده اند و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آنها استفاده می کند که بعضی از آنها اسبابْ بازی های ساخته شده کارخانه ها ، سازنده تر و ارزان تر هستند.

موادی مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، کاغذ، وسایل دورریختنی و … که مورد علاقه کودکان ملل مختلفند جزء این دسته محسوب می شوند.

نکته قابل توجه این است که بر خلاف «اسبابْ بازی» که دامنه تنوع محدودی دارد، اسبابِ بازی نامحدود است. وقتی کودکی بر تکه چوبی سوار شده و به خیال خود اسب سواری می کند، در واقع چوب برایش نوعی اسبابِ بازی است.

هنگامی که چادر مادر را به عنوان دیوار خانه اش مورد استفاده قرار می دهد، چادر برایش اسبابِ بازی است.

هنگامی که با قاشق بر قابلمه می کوبد، هم قاشق و هم قابلمه برایش حکم اسبابِ بازی را دارد.

اسبابِ بازی معمولاً به عنوان «اسباب بازی» خرید و فروش نمی شود و هر چیزی می تواند به عنوان اسبابِ بازی مورد استفاده کودک قرار گیرد. کودکان همان گونه که به «اسباب بازی» نیازمندند به «اسبابِ بازی» هم احتیاج دارند.

مربیان و والدین با آگاهی از این امر می توانند به این پدیده، خلاقانه دامن بزنند و اطمینان داشته باشند که با استفاده غیر متعارف از ابزارهای پیرامونی موجب پرورش خلاقیت فرزندشان می شوند.

همان طور که بیان شد، اسباب بازی ها بر روح و روان کودک تأثیر گذاشته و در رشد و تکامل و شخصیت کودک مؤثر است ولی اگر چنانچه همین اسباب بازی بر اساس اصول روانشناسی و تربیتی انتخاب نشود، اثرات منفی و مخربی بر روح و روان کودک خواهد گذاشت. لذا تأکید می شود که والدین و مربیان در تهیه و انتخاب اسباب بازی اطلاعات و آگاهی های لازم را کسب نموده و نهایت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتی که بعضی از والدین در خرید وسایل غیر ضروری و تشریفاتی منزل به خرج می دهند بیشتر است تا خرید اسباب بازی هایی که به نظر روانشناسان تأثیر بسزایی در رشد شخصیت کودک دارد.

اسباب بازی ها را متناسب با سن، رشد (سن عقلی)، رغبت و تمایلات، استعدادها، قدرت جسمی و جنس کودک انتخاب کنید. این وسایل باید شامل اشیایی باشد که کودک را در آموختن هماهنگی چشم و دست، تناسب اشکال و رنگ ها، برآورد ارزش این کارها و جور کردن اشکال و قالب ها، دستکاری کردن، تغییر دادن و در جستجوی جزئیات برآمدن یاری رساند.

توصیه ساده “چه بازی” دقت در نوع تجربه ای است که اسباب بازی یا بازی برای کودک به همراه دارد.تلاش کنید انواع نمونه های ،هوشی، حرکتی، شناختی و… را برای فرزندان خود تهیه نمایید.

ویژگی های اسباب بازی مناسب

برای کودکان

امروزه با توجه به پژوهش هایی که در مورد کودک و دوره کودکی و بخصوص سال های اولیه کودکی شده است، پی برده ایم که کودک چگونه یاد می گیرد، چه چیزی به یادگیری او کمک می کند، رشد فکری اش چگونه است و چگونه می توان این رشد فکری را تقویت و پرورش داد.

همچنین می دانیم که در این دوره کودک به چه چیزهایی علاقه مند است، کودکان عموما به اسباب بازی علاقه فراوانی نشان می دهند و به این سبب می توان از اسباب بازی ها به عنوان ابزاری برای رشد و کسب تجربه آنان استفاده کرد.

در میان فعالیت های روانی و بدنی کودکان، بازی اهمیت فراوانی دارد و اسباب بازی در زندگی آنان نقش مهم و مؤثری را ایفا می کند.

در واقع همان طوری که از بدو تولد، جسم کودک به غذا و ویتامین های مختلف و مفید احتیاج دارد و بدان وسیله رشد و نمو می کند، روح و روان او نیز احتیاج به تغذیه دارد. اسباب بازی برای کودکان نوعی غذای روحی و روانی به شمار می رود و بنابراین می توان گفت که یکی از نیازهای مهم آنان به حساب می آید و جزئی از زندگی آنان را تشکیل می دهد.

اسباب بازی های کودکان چنانچه با دقت و بر طبق اصول روانشناسی و هدف های آموزشی انتخاب شوند، در زندگی اجتماعی و روانی و در رشد فکری و تربیتی آنان بسیار مؤثر خواهد بود. به همین جهت است که روانشناسان و مربیان مشهوری چون «منتسوری»، «والن»، «کلاپارد»، «دوبس» و دکتر «هوشیار» در این زمینه به تفصیل بحث کرده و بازی و اسباب بازی را در رشد فکری و تربیت قوای عقلانی کودک مؤثر دانسته اند.

کودکان هنگام بازی مخصوصا با اسباب بازی هایی که جنبه فکری و آموزشی دارند بهتر می توانند به فعالیت های مختلف ذهنی، حرکتی و روانی بپردازند.

از نظر روانشناسی باید دانست که تمایل کودکان به بازی و علاقه شدید آنها به اسباب بازی، یکی از علایم سلامت عقل، کنجکاوی و هوشیاری آنان است.

از آنجا که امروزه خرید اسباب بازی برای کودکان عمومیت یافته است، والدین باید در این مورد دقت کافی مبذول دارند تا اسباب بازی را انتخاب کنند که به سلامت و رشد جسمی، روانی، فکری و اجتماعی آنان کمک کند.

متأسفانه بسیاری از والدین گمان می کنند که اسباب بازی ها فقط برای تفریح و سرگرمی کودکان درست شده اند و بسیاری از سازندگان اسباب بازی ها نیز به جنبه های تجاری و مصرفی اسباب بازی ها پرداخته اند و از این نکته مهم غافلند که کودکان خردسال در سنینی که با اسباب بازی های خود به بازی سرگرم می شوند، شخصیت و فکر آنان نیز در این مرحله از زندگی شکل می گیرد. از این رو انتخاب و تهیه نوع مناسب اسباب بازی برای کودکان در سنین مختلف بسیار مهم و تعیین کننده است.

ویژگی های اسباب بازی مناسب

عبارتند از:

1ـ اسباب بازی باید همواره مناسب سن، مطابق علایق و درخور توانایی های ذهنی و رشدی کودک باشد. نه آنقدر سخت و پیچیده باشد که کودک عاجز از بازی با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد که علاقه کودک را از بین برده و در او ایجاد خستگی نماید. همچنین به لحاظ فیزیکی به گونه ای ساخته شده باشد که به راحتی در دستان کودک قرار گرفته و با آن بازی کند به طوری که کودک آن را با کمال میل بپذیرد و در حین بازی از آن واقعا لذت ببرد.

در حقیقت چون خواسته ها و تمایلات کودکان به لحاظ فیزیولوژی و روانشناسی در سنین مختلف فرق می کند، پس بهتر است در هر سن و سالی اسباب بازی مناسب همان سن را برای آنان تهیه کنیم تا موجب رشد عقلی و شخصیت آنها شود.

به عبارت دیگر چون رشد جسمی، ذهنی، روانی و اجتماعی یک کودک نُه ساله با کودک سه ساله متفاوت است و اسباب بازی ای که برای یک کودک نُه ساله ساخته شده به درد یک کودک سه ساله نمی خورد، دادن این اسباب بازی به او برایش فشار روحی و روانی ایجاد می کند و کودک خود را در بازی با آن ضعیف و ناتوان می یابد و خسته و عصبی شده و ممکن است اسباب بازی را پرت کرده و یا اینکه با پا بر روی آن بکوبد و یا اینکه احساس تنفر در او ایجاد کند. لذا پیشنهاد می شود  که در مراکز تهیه و تولید اسباب بازی از متخصصین روانشناسی و تعلیم و تربیت استفاده شده و اسباب بازی ها واقعا بر مبنای نظرات کارشناسانه و متناسب با سنین کودکان ساخته شود.

2ـ اسباب بازی باید چنان باشد که ذهن کودک را برانگیزد و او را به سوی سازندگی، خلاقیت و نوآوری سوق دهد. اسباب بازی هایی که به طور کامل ساخته شده و کودک کار کمتری بر روی آنها انجام می دهد (اسباب بازی های کوکی)، قوای فکری کودک را بلااستفاده می گذارد و او را تبدیل به موجودی تماشاگر، منفعل و ناظر ساخته های دیگران می کند و کودک را که میل به کاوشگری و کنجکاوی دارد و سعی می کند اسباب بازی را قطعه قطعه کند تا میل درونی اش را ارضا کند، دلسرد می کند. در حالی که لگوها و قطعات ساختمان سازی که کودک با آن چیزهای مختلفی می تواند بسازد، جعبه کفش، جعبه مقوایی بزرگی که می تواند داخل آن بنشیند و ادای قایق سواری، هواپیمارانی، اتومبیل رانی و غیره را در بیاورد،(5) گل رس، شن و خمیر بازی که با آنها دست به آفرینش، خلاقیت و نوآوری می زند، می تواند چیزهای گوناگونی بسازد، هر طور که دلش می خواهد به آنها شکل بدهد، خراب کند و دوباره بسازد، کودک را به سوی خلاقیت و نوآوری سوق می دهد.

3ـ اسباب بازی خوب باید به واقعیت نزدیک باشد تا کودک از راه بازی با زندگی آشنا شود. مثلاً قیچی برای بریدن، سوزن برای دوختن، خمیر بازی برای شکل دادن اجسام واقعی و تخیلی و ورزیدگی دست و انگشتان، انواع مدادها و وسایل رنگ آمیزی برای شناخت رنگ ها، انواع پازل ها، لگوها و وسایل پیچ و مهره ای که به هماهنگی بین حرکات چشم و حرکات ظریف دست کمک کند.

4ـ سبب رشد و پرورش مهارت ها و توانایی های بدنی کودک شود. اسباب بازی مطلوب علاوه بر پرورش قوای ذهنی، روانی، عاطفی، اجتماعی، خلاقیت و استعداد باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدن رشد دهد.

5ـ اسباب بازی ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بیشتری از کودک را به کار گیرد لذت بیشتری ایجاد می کند و مناسب تر است. کودکان آن چیزی را که لمس کنند، ببینند و بشنوند بیشتر از آن لذت می برند تا چیزهایی که فقط مشاهده کننده آن باشند.

6ـ اسباب بازی خوب می تواند تصورات و تخیلات کودک را گسترش بخشد و میل کنجکاوی و اکتشاف را در او پرورش دهد.

7ـ اسباب بازی هایی مناسبند که کودک روی آنها کار کند، با دست آنها را بپیچاند، بچرخاند، خم کند، ببرد (قطع کند)، رنگ آمیزی کند یا علامت بگذارد، اسباب بازی هایی که به طرق مختلف بتوان از آن استفاده کرد، بتوان به شکل های گوناگون در آورد، آنها را بست و محکم کرد و توسط آنها اشکال مختلف ساخت، کودکان دوست دارند اشیاء را لمس کنند سبک و سنگین نمایند و وضعیت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمیر بازی، لگوها و قطعات ساختمان سازی، وسایل پیچ کردنی، نقاشی با آبرنگ، نقاشی انگشتی یا با مداد شمعی و مداد رنگی بیشتر دارای چنین خصوصیاتی هستند و کودک فعال است و می تواند بر روی آنها کار کند و تغییراتی که ایجاد می کند مشاهده نماید.(7)

8ـ اسباب بازی ها باید مستحکم و آنقدر با دوام باشند که کودکان مدت طولانی با آنها کار کنند، از نظر ظاهر جذاب و زیبا باشند تا کودکان با اصول طراحی آشنا شوند، دارای تنوع و قابلیت تغییر داشته و در فعالیت های آموزشی گوناگون مورد استفاده قرار گیرند.

9ـ کیفیت و اندازه اسباب بازی نیز باید با سن و هیکل (قد و قواره) کودک متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباب بازی به اندازه ای کوچک نباشد که کودک آن را به زحمت ببیند مثلاً سوراخ های دانه های رنگی آنقدر ریز نباشد یا طول دانه ها آنقدر زیاد نباشد که نتوانند نخ را از انتهای آن بیرون بکشند، یا سر نخ آنقدر شُل نباشد که به داخل سوراخ دانه تسبیح نرود. همچنین اسباب بازی آن اندازه بزرگ نباشد که قدش به آن نرسد مثلاً وقتی عروسکی برای دخترتان می خرید به اندازه ای باشد که او بتواند آن را روی پای خود دراز کرده و برای آن لالایی بگوید و یا به صورتی انعطاف پذیر باشد که بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازی کند.

10ـ اسباب بازی باید متناسب با جنس، ذوق و علایق کودک باشد. در زمینه نقش جنسیت در انتخاب بازی به وسیله کودکان تحقیقات زیادی صورت گرفته است.

«ترمن» فهرستی از بازی ها را تنظیم کرد و ارائه داده است که نشانگر تفاوت علاقه دختران و پسران است. دختران به بازی های عروسک بازی، مهمان بازی، طناب بازی، پذیرایی، آشپزی، تشکیل کلاس درس، بافندگی، خیاطی و معمابازی علاقه دارند و پسران به ابزارهای مکانیکی چون ماشین، تفنگ بازی، دوچرخه سواری، تیله بازی، کشتی، بُکس، فوتبال و فرفره بازی علاقه دارند.

نکته مهم اینکه اگر والدین مشاهده کردند که پسر آنها مثلاً عروسک بازی می کند و یا بالعکس دختر آنها تفنگ بازی می کند بهتر است حساسیتی نشان ندهند و به آنان نگویند که این بازی ها مربوط به دختران یا پسران است. به طور طبیعی در سنین 7 ـ 8 سالگی تفاوت های جنسی آشکار شده و هر کدام به سوی بازی هایی خواهند رفت که مطابق با طبیعت و انتظارات جامعه از آنان است.

11ـ اسباب بازی باید وسیله ای باشد هماهنگ با ارزش ها و معیارهای جامعه ای که کودک در آن زندگی می کند. چنین وسیله ای سبب می شود که کودک از آغاز کودکی، ضمن نخستین تجربه های زندگی، بسیاری از ارزش های معمول در جامعه را بشناسد.

بر طبق نظر روانشناسان کودک خود را با ویژگی های اسباب بازی ها همانندسازی کرده و از آنها الگو می گیرد. یک اسباب بازی مطلوب باید با دیگر وسایل و ارزش های موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال برای یک کودک پرورش یافته در دامن یک زن مسلمان ایرانی، عروسک خارجی اسباب بازیِ چندان مطلوبی نیست و باعث بدآموزی و تقلید کودک از آن می شود.

12ـ اسباب بازی بایستی انگیزه و محرک مناسب به همراه داشته باشد و بتواند کودک را جلب نماید. اگر بازی با اسباب بازی توأم با موفقیت باشد، کودک به ادامه بازی ترغیب می گردد مثلاً وقتی کودک قطعات رنگی را بر اساس رنگ خاصی هماهنگ می کند یا پازلی را حل نماید، احساس موفقیت می کند و این موفقیت در حکم پاداشی است که وی دریافت می نماید.

13- هر اسباب بازی باید برای کودک شما نوعی از تجربه را به همراه داشته باشد.تجربه کاشت گیاه یا پرورش کرم ابریشم، ساخت خانه آجری با ملات، شکل دادن گل رس به صورت کوزه یا گل،خراطی با وسایل اولیه، تجربه محاسبه با چرتکه، ساخت ربات یا مدار های ساده… و بسیاری از تجربیات متفاوت دیگر، به کودک شما این امکان را میدهد که راه های گوناگون برای حل مسائل مختلف فکر کند و هیچ گاه در مسائل مختلف به بن بست فکری نرسد.

لیستی از اسامی اسباب بازی های

مناسب

شن، خاک رُس (که به آسانی تبدیل به گل شود)، آب، خمیرهای بازی، رنگ برای نقاشی انگشتی، آبرنگ، قلم مو در اندازه های مختلف، مداد رنگی، مداد شمعی، گچ (برای استفاده تخته سیاه)، قیچی با لبه های گرد، انواع لگوها، قطعات ساختمان سازی، مکعب های چوبی و قطعات چوبی در اندازه های مختلف، اسباب بازی های پیچ کردنی (هزارسازه ها، پیچ و مهره ها، سرامیک ها، انواع پازل ها، لوتوی ارتباط، دومینوها، حلقه های اهرمی شکل، انواع عروسک ها، عروسک های پلاستیکی، پارچه ای، کاموایی، خانواده عروسکی (شامل مادر، پدر، نوزاد، برادر، خواهر، مادربزرگ، پدربزرگ)، شیشه پستانک، وسایل اتاق خواب، گهواره، کالسکه عروسک، گیره های بند رخت، لباس های کوچک با دکمه های نسبتا درشت که کودک بتواند لباس های عروسک را به سهولت عوض کند، اتو و میز اتوی کوچک اسباب بازی برای خانه عروسک ها، تلفن، لوازم نظافت مانند جارودستی، جاروبرقی، تی، خاک انداز، کهنه برای گردگیری، وسایل آشپزخانه نظیر یخچال، گاز، ظروف آشپزی، سرویس چایخوری نشکن، لوازم خیاطی، اسباب و لوازم دکتری و پرستاری، گاری، اتومبیل، هواپیما، آمبولانس، ماشین آتش نشانی، هلی کوپتر، کامیون، چرثقیل، بلدوزر، گریدر، ترن، تراکتور، زنبیل کوچک، سبد، نخ کردن مهره های رنگین، ترازو (که مفهوم سبک، سنگین، کیلو، گرم و … را یاد می گیرد)، تخته میخ زدن، چکش، اشکال مختلف آهن ربا، وسایل هُل دادنی و کشیدنی (فرگون، دوچرخه، سه چرخه)، انواع توپ ها (پارچه ای، پلاستیکی، چرمی) برای سنین بالاتر، اره های مخصوص که کار با آنها تا حدودی مشکل است همراه با چند قطعه چکش، میخ و چسب چوب.

گینوت به طور کلی پنج اصل را در انتخاب اسباب بازی مهم می داند که عبارتند از:

1ـ برقراری ارتباط و تماس کودک با دیگران را آسان کند.

2ـ در ابراز و تخلیه یک احساس کودک را تشویق کند.

3ـ به افزایش بینش و بصیرت کودک کمک کند.

4ـ فرصت هایی برای آزمایش واقعی ایجاد کند.

5ـ وسیله ای باشد برای جبران ناکامی ها و اظهار تمایلات و آرزوهای سرکوب شده کودک.